DOLINA NIDY

Nida jest główną rzeką Ponidzia. Jest to typowa rzeka nizinna, o niskim spadku, płynąca po piaszczystym podłożu, po szerokiej terasie zalewowej. Na odcinku przełomowym przez Garb Pińczowski rzeka jest uregulowana, porośnięta głównie monotonnymi łąkami i pastwiskami. Podobnie jest w okolicach Pińczowa.

Cała dolina rzeczna jest obszarem o bardzo dużych wartościach przyrodniczych. Jej szerokość waha się od 2 do 6 km (szerokość rzeki 6-60 m). Na zachód od Pińczowa, gdzie omija krawędź Garbu Pińczowskiego, znacznie się zwęża. Płaskie dno doliny podlega częstym zalewom. Tereny zalewowe pokrywają mady, na których występują zbiorowiska łąkowe i pastwiska. Nad tarasem zalewowym zachowały się miejscami fragmenty tarasów piaszczystych o względnej wysokości 12-15 m

Poniżej miejscowości Motkowice uformowała się unikatowa struktura geomorfologiczna — delta śródlądowa. Nida wpływa tutaj do obszernego zagłębienia tektonicznego o płaskim dnie. Rzeka zwalnia bieg i dzieli koryto na kilka ramion płynących równolegle. Cały obszar jest poprzecinany siecią małych cieków, którymi woda przepływa między głównymi zbiornikami wody i odgałęzieniami rzeki. W okolicach Sobowic odnogi rzeczne łączą się ponownie ze sobą, tworząc jedno koryto rzeczne.

Rzeka osadza niesiony materiał, który często wypłyca koryto lub je nawet zatyka, co owocuje zmianami jej biegu i zabagnieniem terasy zalewowej. Lewobrzeżną (wschodnią), niezmeliorowaną część delty pokrywa kilka tysięcy hektarów bagien, rozlewisk i wilgotnych łąk. Jest to jedna z najważniejszych ostoi fauny na terenie Nadnidziańskiego Parku Krajobrazowego i jeden z większych, naturalnych obszarów bagien w Małopolsce. Część prawobrzeżna (zachodnia) została zmeliorowana i pokrywają ją w większej części, zwłaszcza w okolicach wsi Stawy, łąki i pastwiska. Ponieważ większość cieków na tym terenie należy do rzek o charakterze nizinnym dominuje tutaj typ rzeki meandrującej. Charakteryzuje się on bardzo krętym, głębokim korytem rzecznym, układającym się w charakterystyczne zakola, w których szybki nurt rzeki eroduje ścianę po zewnętrznej stronie krzywizny zakola, podczas, gdy po wewnętrznej prąd wody zwalnia i odkłada niesione osady, co widać w postaci obszernych łach piasku. Zakola rzeczne są co jakiś czas odcinane i tworzą się starorzecza w kształcie rogalika. Pomiędzy Motkowicami a Skowronnem Nida ma charakter roztokowy — tworzy wciąż nowe koryta i przerzuca główny nurt. Powstają starorzecza o kształcie wydłużonym. Po pewnym czasie przepływ przez zakole zamiera i zaczyna ono zarastać i zamulać się. Z czasem tworzy się siedlisko podmokłe, a nawet lądowe. W czasie tego procesu zakole jest miejscem występowania bardzo różnych biocenoz.

Gdy rzeka niesie dużo osadów przybiera postać rzeki warkoczowej — koryto rzeki jest proste, płytkie i szerokie, nurt dzieli się na kilka odnóg, powstają odsypy piasku i wyspy. Powstające wyspy szybko zarastają zaroślami łęgowymi i są znakomitym siedliskiem dla ptaków łęgowych.

Szata roślinna zdominowana jest przez roślinność wodną, torfowiskową i bagienno-szuwarową, z szeregiem rzadkich i chronionych gatunków. Większość torfowisk to torfowiska niskie i przejściowe. Spotyka się je w bezodpływowych zagłębieniach terenu, ustawicznie zalewanych wodami roztopowymi i opadowymi. Gatunkami charakterystycznymi są m.in.: sesleria błotna, turzyce, żurawina błotna, bagno zwyczajne, rosiczka okrągłolistna, mchy torfowce, nostrzyk ząbkowany. Na omawianym terenie zbiorowiska torfowiskowe występują np. w okolicach Motkowic.

Roślinność wodna i bagienna występuje głównie w Dolinie Nidy i jej dopływów, starorzeczach i rowach melioracyjnych. Wykształciła się ona w postaci dwóch zespołów — biernie unoszące się na powierzchni wód stojących i wolno płynących zbiorowiska rzęsy oraz zespoły roślinności zakorzenionej w dnie. Najbardziej interesujące gatunki to grążel żółty i grzybienie białe. Odznaczają się one bardzo dużymi walorami estetycznymi i często nazywane są „liliami wodnymi". Ich najpiękniejsze zbiorowiska spotkać można w okolicach Motkowic, Skowronna i Pińczowa.

Roślinność bagienno-szuwarowa występuje przy brzegach rzek, na podmokłych łąkach i na zarastających stawach rybnych. Gatunkami charakterystycznymi dla tych zbiorowisk są m.in : trzcina pospolita, pałka szerokolistna, oczeret jeziorny i manna mielec. Zbiorowiska leśne jakie zachowały się na tym terenie do dnia dzisiejszego, nie odgrywają większej roli w krajobrazie. Ich powierzchnie, ze względu na permanentne pozyskiwanie drewna na opał, zostały ograniczone do niewielkich skrawków, w miejscach trudno dostępnych. Występują tutaj kilkuhektarowe olsy, lasy łęgowe, lasy jesionowo-olchowe, bory wilgotne oraz zarośla wierzbowe.

Dolina Nidy jest dotychczas słabo przebadana pod względem występowania tutaj bezkręgowców. Dotychczas stwierdzono tutaj 4 gatunki widelnic uznanych w „Polskiej czerwonej księdze zwierząt" za gatunki wymierające oraz jeden gatunek jętki wymieniony w „Polskiej czerwonej liście zwierząt ginących i zagrożonych". Spośród chronionych gatunków występuje tutaj ważka — trzepią zielona. Na obszarach porośniętych przez roślinność łąkową i szuwarową można spotkać szereg rzadkich gatunków motyli: modraszki, czerwończyka dukacika, pazia królowej i in. Pozostałe owady związane ze środowiskiem wodnym i podmokłym nie zostały do tej pory dokładnie przebadane.

Zróżnicowanie szybkości nurtu Nidy na różnych jej odcinkach stwarza dużą różnorodność siedlisk dla mięczaków i ryb. W Nadnidziańskim Parku Krajobrazowym stwierdzono występowanie aż 19 gatunków mięczaków, wpisanych na „Polską czerwoną listę zwierząt ginących i zagrożonych" (6 gatunków ślimaków i 13 małży). Dwa gatunki małży (skójka gruboskorupkowa i szczeżuja spłaszczona) zostały także wpisane na „Światową czerwoną listę zwierząt ginących i zagrożonych" Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody.

W trakcie badań ryb Nidy i jej dopływów stwierdzono występowanie na Ponidziu minoga strumieniowego (gatunek ten znajduje się na Polskiej Czerwonej Liście jako narażony na wyginięcie, w Polsce jest chroniony) oraz 38 gatunków ryb. Najciekawsze z nich to: koza, piskorz, śliz, głowacz białopłetwy, piekielnica i strzebla potokowa — wszystkie chronione. Nida jest także rzeką cenioną przez wędkarzy, często określa się ją jako jedną z „najrybniejszych" rzek w Polsce.

Z 18 krajowych gatunków płazów spotkać tutaj można aż 12. Ich występowanie związane jest przede wszystkim z obszarami podmokłymi, gdzie płazy znajdują doskonałe warunki do rozrodu. Oprócz często spotykanych na terenie naszego kraju gatunków można tutaj także zaobserwować rzadkie taksony: traszki (grzebieniastą i zwyczajną), rzekotkę drzewną, kumaka nizinnego, huczka ziemnego (grzebiuszkę ziemną). Spośród 9 gatunków gadów stwierdzonych w Polsce, na Ponidziu występuje 5. Są to najpospolitsze krajowe jaszczurki i węże — jaszczurka zwinka i żyworódka, padalec zwyczajny, zaskroniec i żmija zygzakowata.

Najbardziej liczną i interesującą grupą zwierząt na tym obszarze są ptaki. Na Ponidziu spotkać można ok. 177 gatunków, z czego 143 przystępuje tutaj do lęgów (ok. 1/3 wszystkich gatunków ptaków występujących w Polsce). Spośród stwierdzonych ptaków aż 20 gatunków zostało wymienionych w "Polskiej czerwonej księdze zwierząt". O tak wysokim bogactwie ptaków przesądza wyjątkowo duże zróżnicowanie tutejszych siedlisk. Ich główną ostoją jest dolina Nidy.

Najbardziej wartościową pod względem ornitologicznym częścią Ponidzia jest śródlądowa delta Nidy. Jest to obszar kilkunastu kilometrów kwadratowych pokryty rozległymi bagnami, podmokłymi łąkami i rozlewiskami. Występuje tutaj ok. 150 gatunków ptaków. Spośród wszystkich na plan pierwszy wysuwają się gatunki o specjalnym statusie ochronnym, polegającym na wyznaczaniu stref ochronnych wokół ich miejsca gniazdowania i regularnego przebywania: bocian czarny, orlik krzykliwy i bielik. Równie interesujące są: derkacz (wpisany na „Światową czerwoną listę zwierząt ginących i zagrożonych" Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody), błotniak łąkowy, kureczka kropiatka i zielonka, bąk (4 gatunki wymienione w „Polskiej czerwonej księgi zwierząt"), a ponadto: batalion, czapla siwa, żuraw, rybołów, perkoz, sowa błotna, kszyk i in. Obszar ten stanowi także ważnym miejsce odpoczynku i żerowania ptactwa na szlaku migracyjnym prowadzącym z Polski na południe.

Fauna ssaków jest jeszcze stosunkowo słabo poznana. Z najcenniejszych gatunków warto wymienić wydrę (gatunek wymieniony w "Polskiej czerwonej księdze zwierząt"), rzęsorka rzeczka, ryjówkę aksamitną, nornika, piżmaka, chomika europejskiego, borsuki, lisy, nietoperze, gronostaje, łosie.

Na szczególną uwagę zasługuje naturalne osiedlenie się bobra — gatunku chronionego i zagrożonego w Polsce wyginięciem (został on wymieniony w „Polskiej czerwonej księdze zwierząt"). Przyszedł on na teren Nadnidziańskiego Parku Krajobrazowego z innych miejsc, gdzie został sztucznie reintrodukowany. Bobry zakładają żeremia lub wykopują w brzegach rzek nory, w miejscach, gdzie intensywnie ona meandruje, szczególnie w pobliżu lasków i zarośli łęgowych, gdzie znajdują najlepsze pożywienie (topole i wierzby). Gnieżdżą się one niedaleko Pińczowa, gdzie zbudowały żeremia na podmokłej wyspie pozostałej po odciętym meandrze. W 1998 r. ich populację tworzyło 8 rodzin.

3. Użytek ekologiczny „Umianowice" (U-008)

Użytek ekologiczny o powierzchni 97,02 ha. Jest to teren podmokły, okresowo zalewany z licznymi, naturalnymi stanowiskami ptaków wodno-błotnych.

4. Projektowany rezerwat „Umianowice"

Rezerwat częściowy, ornitologiczny, o powierzchni 298 ha. Obejmuje naturalny fragment lewobrzeżnej doliny Nidy wraz dopływami i rozlewiskami. Jest to jedyny odcinek Nidy powyżej Pińczowa, który dotychczas nie został zdregradowany regulacją rzeki i melioracjami osuszającymi. Obszar ten jest porośnięty naturalną roślinnością wodną, torfowiskową i bagienno-szuwarową, co stwarza znakomite warunki bytowania dla ptaków wodnych i bagiennych. Jest to także miejsce odpoczynku i żerowania dla ptaków przelatujących. Obecnie część projektowanego rezerwatu stanowi użytek ekologiczny „Umianowice".

5. Obszar szczególnej ochrony rzeźby i krajobrazu Motkowice — Pińczów

Obszar ten został uwzględniony w „Planie ochrony Zespołu Parków Krajobrazowych Ponidzia". Obejmuje on część terasy zalewowej Nidy na odcinku od Motkowic do Koperni (obszar delty środkowej Nidy) oraz zachodni fragment Garbu Pińczowskiego.